Termin afazji pochodzi z języka greckiego i dosłownie oznacza brak mowy. W nomenklaturze medycznej i psychologicznej afazja oznacza zaburzenie mowy, spowodowane uszkodzeniami mózgu, a dokładniej uszkodzeniami w ośrodkowym układzie nerwowym. Prowadzić może ono do braku mowy lub jej poważnych zaburzeń. Coraz częściej diagnozowanym typem afazji jest afazja dziecięca. Warto przyjrzeć się jej bliżej i lepiej poznać to zaburzenie.
Czym jest afazja, jakie są jej przyczyny?
Afazja obejmuje brak zdolności mówienia mimo braku wad aparatu mowy, brak zdolności rozumienia mowy oraz nazywania przedmiotów czy zjawisk. Afazja jest zaburzeniem mowy, występującym najczęściej w wieku dziecięcym, stąd często diagnozowana afazja dziecięca. Jej główną przyczyną jest uszkodzenie ośrodka mowy w ośrodkowym układzie nerwowym, co czego dojść może na skutek zaburzeń w czasie życia płodowego lub w okresie okołoporodowym.
W genezie afazji ważną rolę ogrywają między innymi:
- zaburzenia w kształtowaniu się części mózgu, odpowiedzialnej za mowę;
- wady w budowie mózgu o charakterze wrodzonym;
- wady w strukturze mózgu;
- infekcje, obejmujące mózg;
- uszkodzenia, do jakich doszło w czasie porodu lub w okresie niemowlęcym.
Nie mniej jednak, zaburzenia o typie afazji mogą wystąpić praktycznie w każdym wieku, na przykład jako skutek wypadku czy przeżycia zawału bądź udaru mózgu, gdy uszkodzeniu ulega ośrodek mowy w ośrodkowym układzie nerwowym.
Ponadto, afazja może być skutkiem takich chorób jak:
- zespół Parkinsona,
- choroba Alzheimera,
- guz mózgu.
Afazja u dziecka i jej rodzaje
Afazję dziecięcą diagnozujemy zwykle ok. 2-3 roku życia, kiedy oczekuje się dynamicznego rozwoju mowy u dziecka, a nasza pociecha nie mówi lub mówi bardzo niewiele. Występuje kilka rodzajów afazji dziecięcej. Najpowszechniejsza jest afazja ruchowa (motoryczna, ekspresyjna), obejmująca wspomniany brak zdolności do mówienia. Wyróżnia się także afazję nominalną, czyli nieumiejętność nazywania przedmiotów (zwaną również anomią lub afazją amnestyczną), afazję czuciową, obejmującą brak zdolności rozumienia mowy oraz afazję mieszaną. Najpoważniejszą odmianą afazji jest afazja globalna, czyli całkowity brak mowy i rozumienia jej.
Znani badacze odkryli kilka rodzajów afazji mieszanej, które zostały nazwane na ich część. Pierwszą z nich jest afazja Broki (od nazwiska francuskiego chirurga Paula Brocki), obejmująca rozumienie mowy przy jednoczesnym zaburzeniu powtarzania zasłyszanych słów. Jest ona spowodowana uszkodzeniem bocznego fragmentu płata skroniowego lewej półkuli. Kolejnym zaburzeniem jest afazja Wernickiego (od nazwiska niemieckiego lekarza, który opisał jej przypadki), która obejmuje zdolność mowy (nawet płynnej) przy jednoczesnym braku rozumienia mowy własnej oraz innych. Jest spowodowana uszkodzeniem lewej strony płata skroniowego.
Objawy afazji
Jak opisano powyżej, afazja może dawać różne objawy, w tym zaburzenia mowy jako czynności: brak mowy, mowę częściową, trudności z wymawianiem niektórych słów lub problemy z nazywaniem konkretnych przedmiotów czy zjawisk. Może objawiać się tez zaburzeniami rozumienia mowy, zarówno własnej, jak i tego, co mówią inni. Objawy uzależnione są od rodzaju afazji, z jakim mamy do czynienia.
Afazja ruchowa (w tym również afazja Broki), objawia się poprzez:
- zaburzenia w płynności mowy;
- trudności z powtarzaniem zasłyszanych słów oraz zapamiętywaniem ich;
- stosowanie wyrazów i form niepoprawnych gramatycznie;
- problemy z nazywaniem przedmiotów czy zjawisk;
- zastępowanie wyrazów czy pojedynczych głosek innymi, co zwane jest zjawiskiem parafrazji;
- nieprawidłowa artykulacja, czyli wymawianie słów;
Afazja nominalna, zwana również amnestyczną, objawia się poprzez:
- brak zdolności nazywania przedmiotów przy jednoczesnych poprawnych próbach ich opisywania;
Afazja czuciowa (w tym również afazja Wernickiego), objawia się poprzez:
- zdolność do mowy, nawet płynnej przy jednoczesnym braku jej rozumienia;
- niepoprawne wymawianie słów;
- używanie form niegramatycznych;
- nielogiczne wypowiedzi;
- używanie wyrazów w złym kontekście;
- długie monologi, tak zwane potoki słów wypowiadane bez większego sensu.
Afazja dziecięca daje pierwsze objawy już około 2-3 roku życia. Obserwujmy nasze dziecko w tym kierunku, warto skorzystać z ciekawego podziału rozwoju na etapy mowy.
Etapy mowy dziecka
Okres od narodzin do 1 roku życia określany jest mianem etapu melodii. Do 2 miesiąca życia dziecko płacze i krzyczy i są to jego sposoby na komunikowanie się z otoczeniem. Trzeci i czwarty miesiąc do etap głużenia, następnie pojawiają się dźwięki, przypominające samogłoski: a, e, o. Po ukończeniu pół roku maluch powtarza dźwięki, zasłyszane w otoczeniu. Przed ukończeniem 1 roku życia dziecko może już wymawiać proste słowa, najczęściej złożone z dwóch, takich samych sylab: mama, tata, baba, dada, papa. Od 1 do 2 roku życia mówimy o okresie wyrazu, kiedy to dziecko wypowiada większość liter i pojedyncze słowa, np. pić, daj lub wyrazy dźwiękonaśladowcze. Buduje zwykle proste dwuwyrazowe zdania, np. mama daj, nie chcę. Rozumie proste pytania. Po ukończeniu 2 roku życia maluch wkracza w okres zdania: buduje już dłuższe zdania, ok. 3-wyrazowe: np. nie chcę iść, daj mi to, co to jest, itp. Używa liczby mnogiej, buduje zdania rozkazujące oraz zadaje dużo pytań. Rozumie złożone polecenia dorosłych, np. zdejmij kurtkę i umyj ręce. W wieku przedszkolnym ma miejsce okres tak zwanej swoistej mowy dziecięcej, kiedy mowa pociechy jest w większości zrozumiała dla otoczenia, dziecko używa przymiotników, czasu przeszłego, przyszłego. Możliwe są oczywiście wady wymowy oraz pewne przeinaczenia w mowie.
Symptomami, które powinny nas zaniepokoić i mogą świadczyć o afazji są:
- późny rozwój mowy: w przypadku afazji dziecięcej dziecko może zacząć wymawiać pierwsze słowa nawet ok. 7-8 roku życia;
- trudności z wypowiadaniem dłuższych słów: powyżej 2 sylab;
- dziecko bardzo zniekształca wyrazy, ma problem z wymówieniem niektórych liter czy słów;
- mówiąc, dzieli słowa na głoski lub sylaby;
- nie umie powtórzyć zasłyszanego słowa.
Diagnoza i terapia afazji
Afazja, w szczególności afazja dziecięca, wymaga specjalistycznej terapii. Gdy zachowanie naszego dziecka zaczyna nas niepokoić, maluch nie mówi lub mówi mało i niewyraźnie lub mamy wrażenie, że nas nie rozumie, wybierzmy się do specjalisty. Najlepiej, gdyby był to logopeda, który po rozmowie z nami oraz spotkaniu z dzieckiem wyda wstępną diagnozę ale i wyśle nas na dodatkowe badania w celu jej potwierdzenia. Być może konieczna będzie wizyta u psychologa czy psychiatry, gdyż zaleca się wykonanie diagnozy różnicowej afazji z autyzmem.
Konieczne będzie wykonania badania słuchu, zwłaszcza, gdy pojawia się brak rozumienia mowy: dziecko może po prostu gorzej słyszeć! Odwiedzić należy również neurologa, który zleci dodatkowe badania, w tym badanie EEG. Jest ono całkowicie bezbolesne i trwa około 40 minut. Pozwala wykryć uszkodzenia w budowie mózgu oraz jego struktury. Z wynikami wracamy do logopedy, który ustala jednoznacznie, czy nasze dziecko cierpi na afazję i jakiego typu to afazja. Następnie zaleci odpowiednią terapię.
Diagnoza się potwierdziła: na co może liczyć dziecko z afazją?
Gdy u naszego dziecka zdiagnozowana zostanie afazja, nie wpadajmy w panikę! To zaburzenie ruchowe o charakterze nieuleczalnym: nie da się bowiem w większości przypadków odwrócić uszkodzenia mózgu ale podlega terapii, która daje naprawdę dobre efekty. Istotne jest to, aby diagnoza była postawiona jak najwcześniej i możliwe było szybkie wdrożenie leczenia. Podstawą terapii afazji jest intensywna terapia logopedyczna, obejmujące wykonywanie ćwiczeń, dostosowanych do weku dziecka oraz typu afazji. Niezbędne jest regularne kontynuowanie ich w domu, zgodnie z zaleceniami logopedy.
Ponadto, dziecko z afazją może zostać zbadane w rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz otrzymać stosowne dokumenty. Dziecko do rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej może zostać objęte wczesnym wspomaganiem rozwoju, czyli specjalistycznymi zajęciami, dedykowanymi dzieciom z różnymi typami niepełnosprawności. To bezpłatne i cyklicznie prowadzone zajęcia, mające na celów wspieranie ogólnego rozwoju dziecka, zwłaszcza w obniżonych sferach. W przypadku dzieci z afazją będzie do rozwój mowy ale i motoryka oraz rozwój społeczno-emocjonalny. Zajęcia mogą być prowadzone w placówce, do której uczęszcza dziecko lub na terenie poradni.
Możemy też starać się o orzeczenie do kształcenia specjalnego z uwagi na zaburzenia ruchowe. Nie oznacza to niepełnosprawności intelektualnej, a czym zwykle kojarzy się nauczanie specjalne. Orzeczenie obejmuje zajęcia rewalidacyjne dla dzieci z afazją. Do wydania opinii o wczesnym wspomaganiu oraz orzeczenia niezbędne jest przedstawienie dokumentacji medycznej.
W przypadku cięższych typów afazji możemy również złożyć wniosek o uzyskanie orzeczenia o niepełnosprawności dla naszego dziecka.
Afazja a SLI
Afazja nierzadko mylona jest z innym zaburzeniem, określanym jako SLI - to specyficzne zaburzenia językowe, diagnozowane w przypadku:
- braku zaburzeń w budowie aparatu mowy,
- braku wady słuchu;
- braku całościowych zaburzeń rozwoju, w tym autyzmu;
- braku uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego;
- rozwoju poznawczym w normie intelektualnej: zwłaszcza w strefie niewerbalnej, czyli percepcyjnej, np. motoryka, pamięć wzrokowa;
- prawidłowego otoczenia językowego, czyli środowiska życia dziecka, które sprzyja rozwojowi mowy.
SLI objawiają się jako zmniejszony zasób słów, trudności w tworzeniu zdań, problemy z nauką czytania i pisania, mogą współistnieć z dysleksją. SLI diagnozuje się u 3 do 10% społeczeństwa.