Błonnik to niejednorodny składnik pochodzenia roślinnego, który nie podlega trawieniu czy wchłanianiu w jelicie cienkim. Ulega natomiast, częściowej fermentacji w jelicie grubym. Błonnik często jest określany jako "włókno roślinne". W jego skład wchodzą wielocukry: celuloza, hemicelulozy, beta-glukany, pektyny, skrobia, fruktany, gumy oraz liczne związki niezaliczane do polisacharydów, np. ligniny. Błonnikowi przypisuje się szczególny wpływ na ogrom fizjologicznych funkcji, głównie z uwagi na zdolność do tworzenia żeli, właściwości pochłaniających i umiejętności wiązania i zatrzymywania wody.
Badania naukowe wykazały, że błonnik znacznie poprawia perystaltykę jelit, umożliwia regenerację nabłonka i kosmków jelitowych oraz znacznie zmniejsza szansę występowania tzw. "uchyłków jelitowych", krwawniczych guzków, polipów i nowotworów jelita grubego.
Uchyłki jelitowe - czym są? Objawy
Uchyłki jelitowe to cienkościenne "pęcherzyki", których średnica waha się w przedziale 0,5-1,5 cm. Uchyłki uwypuklają się do głównej, zewnętrznej części jelita grubego (okrężnicy). Tworzą się u osób dorosłych, w efekcie mało aktywnego trybu życia i stosowania diety ubogiej w błonnik. Czasami powstają też u osób predysponowanych genetycznie. Podstawowymi symptomami świadczącymi o rozwoju schorzenia są:
- naprzemienne występowanie biegunek (czasami krwawych) z zaparciami,
- bóle brzucha,
- wzdęcia,
- zatrzymanie gazów,
- gorączka,
- apatia,
- brak apetytu.
Powikłania nieleczonych uchyłków jelitowych obejmują wewnątrzbrzuszny ropień, perforację elita grubego, nieszczelność jelit, możliwe wystąpienie niedrożności. Niepowikłaną chorobę można leczyć bogatoresztkową dietą.
Wpływ błonnika na zdrowie - właściwości
Wiązanie wody przez błonnik powoduje jego pęcznienie w jelitach. Dzięki tej zdolności, opróżnianie żołądka trwa dłużej niż normalnie. Uczucie sytości pełni kluczową rolę w odchudzaniu i leczeniu otyłości. Lepkość błonnika jest powiązana z obecnością związków łatwo rozpuszczalnych w wodzie, umożliwia poprawę perystaltyki jelit, ułatwia trawienie pokarmów. Zdaniem naukowców, rola błonnika w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego oraz cukrzycy jest ogromna.
Błonnik posiada zdolności do wiązania kwasów żółciowych, pochłaniania jonów metali przejściowych, generujących szkodliwe Reaktywne Formy Tlenu (RFT) oraz zwiększania objętości stolca. Te właściwości pełnią funkcje detoksykacyjne organizmu oraz zapobiegające zaparciom i hemoroidom.
Rozpuszczalna w wodzie frakcja błonnika, czyli pektyny, gumy, beta-glukany, pod wpływem płynów, zamieniają się w żele, które nie tylko spowalniają proces trawienia, ale i ograniczają wchłanianie niektórych elementów pokarmowych. Żele absorbują z jelit glukozę i tłuszcze, w tym cholesterol. Automatycznie, zmniejsza się zatem, kaloryczność posiłków. Poza tym, obniżce ulega glikemia i zawartość "złej" frakcji cholesterolu. Mniejsza ilość cukru we krwi, oznacza, że trzustka musi wyprodukować mniejsze ilości insuliny, celem zredukowania cukru i otworzenia "wejść" do wszystkich komórek ciała. Stąd, błonnikowi przypisuje się działanie antycukrzycowe i ochronne trzustki. Z uwagi na własności sorpcyjne tłuszczów, w tym cholesterolu, błonnik działa antymiażdżycowo, ochraniająco na naczynia krwionośne i serce. Frakcja nierozpuszczalna w wodzie zwiększa masę stolca, ułatwiając pasaż i wypróżnianie.
Błonnik a mikroflora bakteryjna jelit
Mikroflora bakteryjna jelit, wspomagająca procesy trawienia, energię czerpie m.in z hydrolizy błonnika do prostszych związków, które są dla nich łatwo przyswajalnym źródłem energii. Dzięki temu procesowi możliwa jest regulacja naszego systemu odpornościowego, kontrola regeneracji jelit, a nawet pozyskiwanie niektórych witamin. Symbiotyczny szczep mikroflory bakteryjnej - Bacteroides fragilis aktywnie rozkłada wielocukry błonnikowe. Umożliwia człowiekowi pozyskanie cennych witamin: B2, B5, B6, C, H. Dzięki obecności Bacteroides flagilis nasz organizm nie jest atakowany przez chorobotwórcze szczepy, bo te, skutecznie ograniczają ich możliwości kolonizacyjne. Inny enterotyp symbiotycznych bakteri - Pravetella umożliwia pozyskanie witaminy B1 i kwasu foliowego. Co więcej, okazuje się, że bez błonnika zostaje poważnie zaburzona flora bakteryjna jelit. Może dojść wówczas do rozwoju dysbioz, wpływających na pojawienie się stanu zapalnego w jelitach, insulinooporności, cukrzycy, rozwoju hiperlipidemii.
Błonnik a otyłość i cukrzyca
Sugeruje się, że znaczna część wad metabolicznych związana jest z zaburzeniami mikroflory bakteryjnej jelit. Dieta ubogoresztkowa sprzyja wzrostowi stężenia LPS (liposacharyd bakteryjny) w surowicy krwi. Jest to nierozerwalnie połączone ze wzrostem jelitowych bakterii gram-ujemnych oraz działających prozapalnie peptydoglikanów. Dlaczego tak się dzieje? Istnieją dwie hipotezy tłumaczące to zjawisko.
- Według pierwszej, LPS stanowiący element błony bakteryjnej przedostaje się z jelit do surowicy krwi w chylomikronach - niewielkich tłuszczowych pęcherzykach. Na skutek niedoboru błonnika, większość tłuszczów znajdujących się w jelicie, wchłaniana jest do krwi, gdyż brak jest włókien absorbujących nadmiar tłuszczu.
- Według drugiej hipotezy, niska zawartość błonnika sprzyja rozwojowi patogennych dronoustrojów, które zwabiają do siebie nasze ludzkie komórki odpornościowe.
Warto wiedzieć, że domeną komórek odpornościowych jest wytwarzanie mediatorów stanu zapalnego, które działają poprzez rozszerzanie światła naczyń krwionośnych, co powoduje zwiększenie ich przepuszczalności. Wszystko po to, by immunologiczne ciałka obronne mogły bez trudu przedostać się w miejsce infekcji i zniszczyć patogen. W tym przypadku, poszerzenie naczyń krwionośnych jelit, powoduje także ich nieszczelność. Istnieje zatem ryzyko, że patogenne cząsteczki lub szkodliwe związki przewędrują z jelit do krwi, skąd trafią do wszystkich tkanek i wywołają zakażenie. Może zatem, dojść do rozwoju niebezpiecznej sepsy lub mniej niebezpiecznych zakażeń, objawiających się np.:
- skórnymi egzemami,
- wypryskami,
- pokrzywką,
- bąblami.
Bakterie gram-ujemne obecne we krwi, mogą aktywnie niszczyć wysepki trzustkowe, prowadząc do rozwoju cukrzycy typu II lub hepatocyty, sprzyjając rozwojowi bezalkoholowego stłuszczenia wątroby i marskości wątroby. Duże ilości liposacharydu bakteryjnego we krwi powodują nieograniczony napływ komórek immunologicznych, głównie makrofagów do tkanki tłuszczowej. Mogą również zakłócać mięśniowe możliwości do spalania glukozy. Automatycznie, spada więc, kondycja organizmu, a ilość tkanki tłuszczowej gwałtownie wzrasta. Wszystko przez makrofagi, które są nadmiernie wypełnione liposacharydem bakteryjnym. W tej sytuacji, poczynają wydzielać ogromne ilości prozapalnych cytokin - białek, inicjujących stan zapalny. Zmniejszeniu ulega wówczas poziom adiponektyny, natomiast gwałtownie wzrasta stężenie leptyny i rezystyny. Adiponektyna jest hormonem, który umożliwia przemianę metaboliczną glukozy i kwasów tłuszczowych. Jej niedobór prowadzi do zakłócenia całego metabolizmu ustrojowego i zakwaszenia. Leptyna jest białkiem, odgrywającym rolę w regulacji ilości spożywanego pokarmu. Można rzec, że odpowiada za uczucie głodu i sytości. Nadmiar rezystyny powoduje natomiast, insulinooporność komórek.
Błonnik pokarmowy w znaczący sposób obniża poposiłkową glikemię, dzięki wchłanianiu wielocukrów. Oczywiście, odciąża w ten sposób, trzustkę. Badania naukowe wykazały, że błonnik reguluje wydzielanie glukagonopodobnego czynnika 1 (GLP-1) oraz insulinopodobnego polipeptydu zależnego od glukozy (GIP). Faktem jest, że wymienione związki chemiczne, pełnią bardzo ważną rolę w produkcji insuliny oraz regulują funkcjonalność wysepek beta trzustkowych. Błonnik pokarmowy jest składnikiem dietetycznym, znacznie obniżającym ryzyko wystąpienia cukrzycy oraz wspomagającym jej leczenie.
Podsumowując, błonnik jest pożywką dla symbiotycznych bakterii, ograniczających udział bakterii patogennych i wpływających na jakość trawienia. Odpowiednia ilość błonnika w diecie, zapobiega przedostawaniu się toksyn bakteryjnych do krwi i chroni komórki oraz tkanki całego organizmu.
Błonnik a choroby układu sercowo-naczyniowego
Błonnik zmniejsza szansę rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego, głównie poprzez jego działanie hipocholesterolemiczne. Włókno pokarmowe absorbując nadmiar tłuszczów, nie pozwala na odkładanie frakcji cholesterolu LDL w naczyniach krwionośnych. Wobec tego, wokół kuleczek tłuszczu nie gromadzą się komórki zapalne, ani wapń, powodujące utworzenie "komórek piankowych" i blaszki miażdżycowej dookoła nich. Przyjmuje się, że w diecie kardioprotekcyjnej należy przyjmować przynajmniej 17 g rozpuszczalnego błonnika, który można znaleźć w produktach zbożowych pełnoziarnistych, nasionach warzyw strączkowych w warzywach i owocach.
Błonnik - gdzie go znaleźć?
Głównym źródłem błonnika są ziarna, owoce, warzywa. Uważa się, że spożycie produktów bogatoresztkowych jest w Polsce stanowczo za niskie. Dane krajowe mówią, że przeciętne spożycie owoców i warzyw przez osobę dorosłą wynosi 380 g na osobę na dzień, co stanowi ok. 65% zalecanego minimum. Osoba dorosła powinna bowiem, przyjmować ich ok. 600 g dziennie. Niewielkie spożycie owoców i warzyw jest bezpośrednio powiązane z chorobami układu krążenia, cukrzycą, nowotworami układu pokarmowego i oddechowego.
Interakcje błonnika z lekami
Błonnik może wykazywać wpływ na działanie niektórych leków, np.:
- paracetamolu,
- tyroksyny,
- nasercowych glikozydów,
- leków przeciwpadaczkowych i antydepresyjnych,
- antybiotyków,
- leków stosowanych w leczeniu chorób autoimmunologicznych, neurodegradacyjnych i zaburzeń poznawczych.
Mimo wszystko, to zjawisko jest jedynie naukową hipotezą, nie zostało potwierdzone żadnymi dowodami.
Interakcje błonnika ze związkami mineralnymi
Wykazuje on zdolności sorpcyjne, prócz pochłaniania tłuszczów i szkodliwych cząstek. Ponadto błonnik pochłania też cenne związki mineralne, w tm magnez i żelazo. Stąd, sugeruje się, by przyjmować błonnik w ilościach nie większych niż 30-35 g na dzień.
Błonnik u osób z celiakią
Jedyną skuteczną metodą leczenia celiakii jest dieta bezglutenowa, co wiąże się z wykluczeniem produktów zbożowych, będących głównym źródłem błonnika. Dieta osób chorujących na celiakię jest bardzo uboga w błonnik, nawet dozwolone mąki: kasztanowa, ryżowa są go praktycznie całkowicie pozbawione. Zaleca się, by osoby zmagające się z tym schorzeniem przyjmowały błonnik w postaci bezglutenowych otrąb lub owsa. Owies właściwie jest bardzo kontrowersyjnym produktem spożywczym w diecie bezglutenowej, z uwagi na obecność w nim białek, których struktura chemiczna przypomina gluten. Istnieje więc, szansa, że komórki immunologiczne pomylą się i potraktują te białka, jak glutenową gliadynę, co będzie skutkowało rozwojem stanu zapalnego. Badania prowadzone przez amerykańskich naukowców wskazują jednak na to, że prawdopodobieństwo wystąpienia takiego incydentu jest niskie, a więc, można bez wyrzutów spożywać owies na bezglutenowej diecie. Radzimy jednak, zapytać lekarza prowadzącego.